You are currently browsing the monthly archive for Mayıs 2010.
Murakami’yi ve yazdıklarını az da olsa bağlamsallaştırabilmek amacıyla başladığım bu yazı dizisi girift tarihsel mevzulara dalınca işler çığırından çıktı. Bir türlü “anlayamadık” Murakami’yi böylece… İşin enteresan tarafı Murakami’nin kitaplarını anlamlandırabilmek için Japonya tarihine ya da kültürüne hakim olmanız gerekmemesi. Tam tersine Murakami kitaplarında o kadar Amerikanvari/batılılaşmış karakterlerden ve yaşamlardan bahsediyor ki, hikayelerin Japonya’da geçtiğine inanmak çok güç. Bu yüzden de çoğu zaman okuyanları hayrete düşürüyor Murakami: “Neden kitaplarında kimonolu geyşalar yok?” Kimonolu geyşalar hızla modernleşen Japonya’nın bugününde yer almadığı ve Murakami nostaljiden çok şimdiki zamanla ve şimdiki kuşağın dertleriyle daha ilgili olduğu için bence.
Kitapları dünya çapında nasıl bu kadar ünlenebildi? Sadece Japonya’nın geçtiği tarihsel süreçlerden etkilenen kitaplar yazsaydı belki de bu kadar kısa sürede böyle büyük bir başarı yakalayamazdı. Kitaplarında, çeviri olarak okunduklarında bile, farklı dillerden ve kültürlerden insanlara hitap edecek birçok özellik var. Bu özelliklerden en göze batanı da sürekli geri/geç kalmışlık hissiyatı içerisinde bulunan ve bu yüzden “ideal” bir modernleşme projesini fast forward olarak uygulamaya koymaya çalışan bir toplumda yaşayan bireylerin çıkmazlarından bahsetmesi. Sırf Japonya bağlamında değil, dünyanın herhangi bir “endüstriyelleşmiş-batılı”, ya da en azından “batılılaşmaya çalışan” coğrafyalarında da anlamlı kılınabilir eserleri.
Yaban Koyununun İzinde‘nin ana karakterine baktığımızda, hikayenin başında toplumsal sorunlardan elini ayağını çekmiş, eski karısıyla ve yeni kız arkadaşıyla yaşadığı ilişkide bile empati kurmayı pek beceremeyen yalnız, boşlukta, hayattan tam anlamıyla zevk alamayan bir adam görüyoruz. Aynı zamanda nihilist bir damarı da vardır. Bu adam ilk bakışta hem çok sıradan, tanıdık ve ulaşılabilir hem de zaman zaman oldukça apatetik/duyarsız, bu yüzden de okuyucunun karakterle özdeşleşmesini zorlaştıran türden. Anlatımın en yoğun olduğu bölümlerde bile karakterin duyarsızlığı ve hayatını anlamlandırma konusundaki yüzeysellikleri ve sıkkınlığı göze çarpıyor. Yine de karakterin anlatıcı konumunda olmasından kaynaklanan bir sıradışılık, yerine oturmayan bir taş ya da gevşek bir çivi gibi “sıradanlığını” bozan bir durum da söz konusudur. Hikaye ilerledikçe doğaüstü olaylarla bezenmiş bir arayışa-yolculuğa-kovalamacaya sürüklenen karakterin değişimine – kendisiyle yüzleşmesine ve iç çatışmalarına- tanık oluruz. Sıradışı birtakım başka karakterlerle ilişkilenişi sonucu ana karakter aslında kendi elinde olmadan/zorla sürüklenir bu kovalamacaya ve değişim başlar. Murakami’nin bu tarz karakterlere eğilimini Japon toplumunun bugünkü durumunda arıyorum..
Japonya’nın hep disipline, aile ilişkilerine ve ortak çalışmaya önem veren çok çalışkan bir toplum olduğu olduğu söylenir. Özellikle savaş sonrası dönemde hızlı kalkınmaları ve endüstriyelleşmeleri bu insan-üstü ve kooperatif çalışma temposuna bağlanır ve alkışlanır. Bu tarz bir çalışma etiği beraberinde kişinin toplumdan, ailesinden ve kendisinden uzaklaşmasını da getirmiştir kuşkusuz. Tetsuo Kogawa’ya göre Japonlar günün yarısından fazlasını çalışarak geçirdikten sonra kendilerini odalarına kapatarak televizyon izlerler ve aileleriyle ilişkileri gittikçe kötüleşmektedir. “Japon mucizesi” olarak nitelendirilen bu sürecin gittikçe mekanikleşen/otomatlaşan insanların sınırlarını zorladığı, insanlar arası iletişime ket vurduğu ve bireyleri yalnızlaştırarak duyarsızlaştırdığı söylenebilir. Kogawa özellikle 1950’lerde birçok Amerikan malının Japonya’ya akmasıyla, toplumun tüketime odaklandığını ve gittikçe bireyselleştiğini belirtiyor. Amerikan ideali üzerinden yeşeren bu yeni bireyin Japon halk geleneğinden neredeyse tamamen kopmuş olduğunu da ekliyor. Zira Murakami’nin YKİ’de çizdiği beyaz yakalı-yuppie karakterinde de bu izlerin hepsine rastlanabilir. Mekanlara dair açıklamalar olmasa bu karakter Tokyo’da mı yaşamaktadır, New York’ta mı kestirmek çok güç hale gelmektedir.
Tam da zamansız, yersiz-yurtsuz, köksüz, geleneksiz-tarihsizmiş gibi duran, dünyanın hangi batılı şehrine koyarsanız koyun “uyum sağlayabilir” nitelikleri taşıyan bu tarz karakterlerin genel olarak modernleşme projelerinin bugün bizi getirdiği noktalara ve özelde Japon modernleşmesine dair önemli çıkarımları olduğu kanısındayım. Bu açıdan da bir çok batılı ülkede de ünlü olmasına rağmen, Murakami’nin karakterlerinin Türkiye gibi arada kalmış bir bağlamda daha anlamlı olacağı kanaatindeyim.
Her ne kadar kitaplarında açık seçik olarak tarihsel ve politik olaylardan bahsetmese de, özellikle Yaban Koyununun İzinde‘de, birçok politik gönderme olduğunu düşünüyorum. En önemlisi de Murakami’nin karakterlerinin hemen hemen her zaman ’68 kuşağına mensup -büyük ihtimalle orta sınıftan gelen- gençler olması. Devrime inanan, okul işgalleri gerçekleştiren, birçok gösteriye katılan bu gençlere ne olmuştur? Murakami’ye göre onlar – kendisi de dahil olmak üzere- idealist olmasına idealisttiler ama devrime gerçekten inanmıyorlardı. Ben Murakami’nin bunu devrim heyecanının dindiği ve etrafındakilerin umutsuzluğa kapılmaya başladıkları anda kendi inançlarını hiçe sayıp yollarını bulmak için sistemin çarklarında birer diş olmayı kabul ettiklerini gördükten sonra düşünmeye başladığına inanıyorum. Kendi arkadaşlarının bile nasıl yan çizdiğini – çoğu zaman büyük şirketler için günün yarısından fazlasını çalışarak geçirerek- görüp umutsuzluğa kapılan, hem kendini hem de etrafındaki devrimcilerin içtenliklerini sorgulamaya başlayan bir Murakami’ydi büyük ihtimalle böyle konuşan.
Zira YKİ’nin kahramanı da zamanında böyle bir yol izlemiş görünüyor ki ortağı bir gün ona telefon edip küçük bir çevirmenlik ofisleri varken daha çok para kazanma hırsıyla/ya da herkes öyle yapıyor diye işlerini büyüterek, bir reklam ajansı kurarak yozlaştıklarını, artık kendileri olmadıklarını ve birbirlerine karşı samimiyetlerini de kaybettikleri söylüyor. Kahramanımız ne kadar “işi büyütmek senin fikrindi” dese de işi kabul edip semeresini yediği için kendisi de “normallik”ten nasibini almış oluyor aslında. Kendini alkole veren ortağı için şöyle diyor kahramanımız: “Everyone thought of him as a nice-enough, regular-if-not-exactly-sharp kind of guy. He thought so too. It seemed that with alcohol in his system, he could more fully embody this idea of being that kind of guy.” (45) Yani oldukça sıradan bir adam olan ortağı ancak yeteri kadar alkol tükettiği vakit kendini kabul edebiliyor ya da şu anki sıkıcı kendisi olduğunu unutuyor.
Ortağı sömürüden, yozlaşmadan, kendisi gibi olamamaktan, kendini satmaktan, sıkılmaktan, ruhsuzlaşmaktan, hayattan kopmaktan bahsederken kahramanımız inanılmaz soğukkanlı bir biçimde sömürünün, yozlaşmanın her yerde olduğundan, zaten dürüst hiçbir iş bulunmadığından, herkesin masumiyetini yitirdiğinden dem vurarak ortağını olayları fazla abartmakla suçluyor bir nevi. Bunları “Herkes yapıyor biz niye yapmayalım ki? Ya da bu işi yapmazsak, bizim yerimize başka biri yapacak, o zaman biz niye yapmayalım?” gibi çıkarcı bir mantıkla söylediği düşünülebilir ama bence karakter bunları daha çok ümitsizlikten, daha nihilist bir bakış açısıyla söylüyor. Yine de hikayenin başında kendi gerçekliğiyle yüzleşmeye hazır, kendi konumunu eleştiren bir karakterden bahsetmek zor görünüyor.
Düşüdükleriyle pratikleri uyuşuyor olmalı ki Murakami hiçbir zaman bu tarz bir beyaz yakalı olmadı, fazla ünlenmek hoşuna gitmedi, bunun üzerinden prim yapmaya çalışmadı, toplumun baskıcı ve kısıtlayıcı normlarına uyum sağlamak zorunda hissetmedi, hayatını kendi inandığı şekilde yaşamaya özen gösterdi.
Edebi eserler ne kadar hayal ürünü olsa da, gerçek hayattan nemalandıklarını inkar edemeyiz. Murakami’nin karakterleri de işte bu sosyal durumlar çevresinde şekillenmiş kişilerdir. Hikayelerinde arayışlara, gizli depresyonlara ve en önemlisi de modern insanın gittikçe büyüyen ruhsal boşluklarına yer verir. Murakami modern Japon kentlerinin birer beton yığını haline gelmesinden, insanların kopukluğundan, ruhsuzlaşmasından, çıkar hissiyle donanmasından bahsederken Amerikan ideali üzerine kurulmuş bu çarpık modernleşmeyi eleştirir ama bu batıyı tamamen reddetmek anlamına gelmez onun için. Tam tersine Murakami özellikle batı edebiyatına ve müziğine tutkuyla bağlıdır ve kitaplarının hemen her sayfasından The Doors, The Beatles, Fitzgerald, Hemingway gibi isimler akar. İngiliz ve Amerikan Dili ve Edebiyatı okumasının etkisi olmuştur kuşkusuz bu tutkunun gelişmesinde. Ama söylediklerine göre anne babasının Japon Edebiyatı’na odaklanmaları ve sürekli bu konuda konuşmaları bıktırmıştır onu; bir nevi isyandır, ailesinden ayrı benliğini ve beğenilerini geliştirebilme çabasıdır Murakami’nin İngiliz ve Amerikan edebiyatlarına yönelmesi diye düşünüyorum.
Yani anlayacağınız Amerikan ideali üzerine temellendirilmiş modern Japon toplumunu ve kapitalist dünya düzenine ayak uydurabilmek için geliştirdikleri çalışma etiğini eleştiren Murakami, bir yandan da buram buram ’68 kokan batı müziğine ve klasikleşmiş edebiyat eserlerine olan ilgisini açıkça gözler önüne seriyor. Bu bir çelişki mi sizce? Murakami neden hemen hemen hiçbir zaman Japon halk kültüründen bahsetmiyor – ya da bahsediyor ama bunlar Japonya’ya yabancı olan birinin gözüne çarpacak kadar aşikar değil? İlla da bahsetmesi gerekir mi? Acaba Japon edebiyatında bu Murakami’ye has bir durum mu, o bir istisna mı? Bunu anlamak için başka Japon yazarlarla da haşır neşir olmak lazım geliyor.. Bir sonraki yazıda Yaban Koyununun İzinde’deki ana temalara, olaylara ve karakterlere odaklanacağım ve sonunda seriyi bitireceğim umuyorum.
KAYNAKLAR:
Haruki Murakami: Acayip Bir Japon : Çok güzel, her şeyi derleyip toparlayan bir yazı.
Japan as a Manipulated Society
Storyteller Murakami Plumbs Depths of the Soul
1968 in Japan: The Student Movemet and the Workers’ Struggles
Paul Sminkey Japon halkının Amerikan işgali karşısındaki tepkilerinin edebiyata yansımasını incelediği makalesinde, savaş sonrasında Amerikan ekonomik yardımları ile ayakta duran Japonya için Amerikan işgalinin beklendiği kadar kötü olmadığını, açlık ve sefaletin kol gezdiği şehirlerde insanların çoğu zaman Amerikan yardımlarıyla hayatta kaldıklarını belirtiyor. Amerikan askerleri ile Japon halkı arasında iletişim kurulması gerektiğine dair inancın hâkim olduğu ilk senelerde, Japon halkının askerlere dair izleniminin çoğu zaman pozitif olduğunu öğrenmek şaşırtıcı geliyor. Zira savaşta ağır yenilgiye uğramış ve nüfusunun büyük bir çoğunluğunu olduğu kadar şehirlerini de kaybetmiş bir halkın gerek işgale gerekse Amerikan askerlerine karşı koyacak gücü kalmadığını da eklemek lazım. Savaşın bitmesinden memnun ve yaralarını saran bir halk için en temel şey yaşamını sürdürmektir ve Amerikan askerlerinin buna yardımcı oldukları sürece tepki görmemeleri olağan karşılanabilir. Nitekim işgalin sonraki yıllarında Japonlar artan kısıtlamalar, şiddet olayları ve Japon seks işçileriyle olan ilişkileri sebebiyle Amerikan askerine kuşkuyla yaklaşmaya başlamışlardır.
Sminkey incelediği edebi eserlerde, belki de işgalin ikinci yarısının bıraktığı izin etkisiyle, Amerikan askerlerinin genelde negatif olarak lanse edildiğini söylüyor. Bu hikâyelerde Amerikan askeri şiddet kullanmaktan çekinmeyen ve fırsat buldukça Japonları aşağılayan ya da Japon kadınlarına askıntılık eden bir unsurdur. Zira yaşanan kötü olaylarda suç Amerikan askerlerinden ziyade güçlü pozisyonlarda bulunan Japon elitlerinde aranır. Dil ve kültür farklılığından kaynaklanan yanlış anlaşılmalar da kötü olaylar yaşanmasına sebebiyet verir. Japon yazarlar en çok da kendi çıkarları için Amerikalı liderleri manipüle etmeyi amaçlayan ve halkı savaşa iten Japon liderleri ve imparatoru eleştirmişlerdir. Sminkey incelediği hikâyelerde Amerikalıların negatif özellikleri üzerinde durmak yerine yazarların Japon halkının hislerine tercüman olmayı amaçladıklarını belirtir. Yazarlar daha çok halkın duyduğu utanç, yetersizlik ve güvensizlik hisleri üzerinde durur ama Amerikalılara karşı açık bir başkaldırının emaresi yoktur hikâyelerinde.
Amerika’nın Japonya ve Irak işgalini karşılaştıran bir araştırmaya göre Amerikan askerlerine tepki gösterilmemiş olması Japonya işgalini farklı kılan özelliklerden biri. İnkılâplar ne kadar üstten inme olsa da, bu konuda yazılan yazıların birçoğunda devrimden Japonlara “verilmiş, bahşedilmiş” bir nimet olarak bahsediliyor. Bu konu üzerinde bu kadar durmamın sebebi bugün bir yandan oldukça Amerikanlaşmış bir toplum izlenimi yaratan Japonya’nın bir yandan kendine has özelliklerini koruması altında yatan çelişkilere ve çatışmalara dair genel ve tarihsel bir arkaplan oluşturmak. Zira ulaşabildiğim İngilizce yazılarda devrimin “bahşedilme” durumuna karşı Japonların açıkça tepki gösterdiğine dair pek fazla belirti bulamadım. Ama bu beni çatışmaların ya da çelişkilerin olmadığına inandırmadı.
Japonya’da işgal döneminin akademik ortamlarda daha rahatça tartışılması (kaynakların da ulaşılabilir hale gelmesiyle) ise 70’li yıllara rastlıyor. Bundan önceki yıllarda, işgali kolayca kabullendikleri için suçluluk ve utanç duyan bir neslin işgal döneminin tarihine farklı bir bakış açısıyla yaklaşamadıklarını okudum. Bu konuda 70’li yıllarda ve sonrasında yazılan kitaplarda ise Amerikan işgali sonucu Japonya’da sağlamlaştırılmak istenen modernleşme modelinin Japonya’nın sosyo-ekonomik ve kültürel yapısıyla çok da uyuşmadığı, işgal döneminde ve sonrasında birtakım çatışmalar yaşandığı, bu yüzden de ne kadar “uyumlu/başarılı” olarak nitelendirileceğinin eleştiriye açılması gerektiğine dair birtakım görüşler yer alıyor. Yaşanan çatışmaların doğasına dair pek fazla bilgi edinemedim zira bu konudaki eleştirel yazıların çoğu Japonca, ya da kitaplara benim ulaşmam mümkün değil. Ama kanımca Türkiye’de cumhuriyet dönemi inkılâplarının tesis etmeye çalıştığı modernleşmenin çarpıklığına ve tekdüzeliğine dair eleştirilerin son 20 yılda çok daha yoğun bir biçimde yapılmasını andırıyor durum.
Amerika’nın Japonya’yı işgalindeki tek amaç ülkeyi silahsızlandırmak ve demokratikleştirmek değildi kuşkusuz, ülkedeki ekonomik düzenin değişmesini ve bu yeni ekonomik düzene uyum sağlamayı kolaylaştıracak bir politik kültürün yerleşmesini istiyordu. Bu değişim-uyum sağlama sürecinin “beklenmedik-istenmeyen” sonuçlarına ise inkilaplara umutla bakan nesilden çok savaş sonrası doğan, Murakami’nin de dahil olduğu jenerasyonun katlanmak zorunda kaldığını tahmin edebiliriz.
Bir sonraki yazıda Japonya’nın hızla endüstriyelleşmek ve kapitalist sisteme entegre olmak için geliştirdiği yoğun çalışma etiğinin ve Japon toplumunu ele geçiren “Amerikan ideali”nin birey üzerindeki etkilerine bakmaya çalışacağım.
KAYNAKLAR:
Yılgın Kelimeler 